Siúlóid na Maidine

 

Meabhrach

Táim an-mhór le mo shamhlaíocht. Bíonn sí fhéin agus mé fhéin ag obair as lámha a chéile, go rialta. Nuair nach mbíonn ceachtar againn cinnte faoi rud, tá a fhios againn gur féidir machnamh a dhéanamh ar an ábhar agus gur féidir theacht ar réiteach a fheileann don bheirt againn. Mar atá á dhéanamh againn anois díreach.

Ní hionann an caidreamh sin agus an caidreamh atá idir mé fhéin agus m’inchinn. Déanann m’inchinn a rogha rud, beag beann ar m’ionchursa. Ní éisteann sí liom. Is dócha gur féidir a rá go bhfuil sí an-chliste. Ise atá i gceannas. Caithfear cead a cinn a thabhairt di.   

Cúpla mí ó shin, baineadh truisle asam; thit mé ar an gcosán thiar i gConamara, agus fágadh mé ar leathsciathán. Briseadh spruánach a thug siad air san ospidéal; smidiríní déanta agam den chnámh raidiúil. Ní mó ná sásta atá an chnámh chéanna liom, ó shin. Tá sí ag gearán ó mhaidin go faoithin, mar go bhfuil sí faoi shrian ag pláta, scriúnna agus greamanna. Foighne, a deirim léi, foighne! Ach, tá sí fhéin agus m’inchinn ag obair as lámha a chéile. Dá bhrí sin, airím pian. Chuile. Lá. Beo.

Thosaigh an fisiteiripe an tseachtain seo caite. Caithfear dul i mbun aclaíocht láimhe, is cosúil, le go mbeidh mé in ann an lámh a chur ag obair, arís, mar is ceart. An focal a d’úsáid an fisiteiripeoir ná coax, ceapaim; an lámh a lúbadh suas, síos, anonn is anall, go dtí go mbeidh sí ag obair chomh maith agus a bhí sí riamh. Is fearr, dar leis, gan teachtaireacht a sheoladh chuid m’inchinn ag rá léi go bhfuil pian ar an mbealach, ach leanúint orm le mo chuid aclaíocht láimhe agus, ar an gcaoi sin, feabhsóidh sí.

Is léir nach bhfuil aithne ag an bhfisiteiripeoir ar m’inchinn. Bhí sí ag éisteacht leis. Tá sí meabhrach. Aithníonn sí bréag nuair a chloiseann sí ceann, agus níor chreid sí mise ná eisean. Nuair a thosaigh mé ar mo chuid aclaíochta, sheol sí teachtaireacht chuig an gcnámh raidiúil agus níl stop le gearán na beirte ó shin.

Tharraing mé mo shamhlaíocht isteach sa scéal, ar maidin. Fág seo, a dúirt mé léi, agus déanfaimid dearmad ar an mbeirt eile sin. Rinne muid machnamh ar an ábhar. Shocraíomar  neamhaird iomlán a thabhairt ar an bpian, agus scéilín beag a scríobh. Nach muid na hóinseacha! Bhí m’inchinn céim chun cinn. Bhí mo phlean oibrithe amach cheana aici.   Chomh luath is a leag mé méar ar mhéarchlár, sheol sí teachtaireacht ó dheas. Ní raibh an comhfhreagras a fuair mé ón gcnámh ródheas, caithfidh mé a rá.

An ceacht atá le baint as an scéal? Ní hionann intinn chruthaitheach agus inchinn cheannasach!

*********************************

Foilsíodh leagan den scéal seo san fhorlíonadh Súil Thart, atá le fáil sa nuachtán Donegal News, an mhí seo caite. Is é Seán Mór Ó Daimhín, Oifigeach Forbartha Gaeilge le Comhairle Contae Dhún na nGall, eagarthóir an fhorlíonaidh. 

Sléacht Sleachta

De réir an tseanfhocail, is ríocht ann fhéin intinn chuile dhuine. Tá toil againn. Muide atá i gceannas ar ár ngníomhartha fhéin.

Cén toil a bhíonn i mbun gnímh, meas tú, nuair a bhíonn rialtais ag sárú ar chearta cuid dá gcine, nó nuair a bhíonn reiligiúin ag sárú ar chearta cuid dá dtréad - toil an té a ghlacann leis an sárú, gan cheist, nó toil an duine atá freagrach as an sárú a dhéanamh sa chéad áit?

Nuair a ghlac pobal na tíre seo leis an gcaoi ar caitheadh le mná agus páistí na tíre sna Magdalene Laundries, fadó, an raibh aon duine acu - na mná, na páistí, a muintir, a gcomharsan, an pobal máguaird - an raibh aon duine acu sin ag gníomhú go toilteanach? Nó, an raibh sochaí na tíre ag maireachtáil faoi scáth na haimsire sin, am a raibh tromaíocht agus bulaíocht ina n-uirlisí ceannasaíochta, go rialta. An lámh láidir i mbarr réime, ar ndóigh.

Bhí reiligiún agus rialtas fite fuaite ina chéile, a gcreideamh agus a dtoil mar bhata acu, a mbagairt agus a mbrú ag leathadh ar fud na tíre, mar a leathfadh ola ar uisce - an ola ar an mbarr, an t-uisce faoina bun, agus gach rud a mhair san uisce á phlúchadh de réir a chéile.

De réir seanfhocail eile, moltar gan nós a dhéanamh ná gan nós a bhriseadh. Bíonn deacracht agam fhéin leis an gceann sin. Nach gcaithfeadh sé go ndearna duine éigin rud éigin am éigin áit éigin le go mbeadh nós ann le briseadh, an chéad lá riamh?

Glactar leis gur drochnós a bhí ann nuair a cuireadh mná, in aghaidh a dtola, isteach sna neachtlanna, fadó. Tá a fhios againn anois, ó scéalta na mban a mhair, gur caitheadh go leor acu amach as a dteaghlaigh agus as an eaglais áitiúil, teann náire iad a bheith ag iompar gan a bheith pósta; fiú sna cásanna nuair ab éigniú a ba chúis lena dtoirchis. Nuair nach raibh aon áit eile le dul acu, cuireadh dídean ar fáil dóibh sna neachtlanna. Ach, cén praghas a d’íoc siad ar an dídean sin?

Bheinn den bharúil nach go toilteanach a scaoil a bhformhór acu lena bpáistí, nach go toilteanach a shínigh a bhformhór acu aon cháipéis a thug cead do cheannasaí na háite, más fíor, páistí na mban a dháileadh ar dhaoine a bhí sásta iad a thógáil, nó a bhí sásta íoc astu - sin más rud gur mhair an páiste ar chor ar bith.

Nuair a shínigh bean cáipéisí na neachtlainne, fágadh a páiste gan a shloinne. Chaill an páiste a shliocht, agus eolas faoina shinsear. Ón lá sin ar aghaidh, bhí ginealas na máthar ceilte ón bpáiste. Bhí grá nádúrtha na máthar dá páiste caite go leataobh lena sloinne, mar a chaithfeá fuílleach an dinnéir in umar muc. 

Rinneadh neamhaird de chearta. Níor labhair a ndóthain den phobal amach ina n-aghaidh sin. Drochnós a bhí ann, drochnós a briseadh, faoi dheireadh.

Tá seanfhocal eile ann ina ndeirtear gur binn béal ina thost. Tá deacracht agam leis an gceann sin, freisin. Má thugann duine easpa cearta, nó easpa comhionannais, faoi deara, ar cheart don duine fanacht ina thost?

Tá tíortha ann ina bhfuil mná fós curtha in áit na leathphingine…mar a tharlaíonn le daoine atá aerach, freisin. Tá an náire sin a shamhlaítear le toircheas roimh phósadh, nó le grá idir bheirt aoninscneach, fós beo beathach.  Agus, ní thar lear amháin.

Léigh na tráchtanna ar na meáin shóisialta, go bhfeice tú. Tá a n-altóir fhéin ag daoine ar na meáin shóisialta. Bíonn seanmóireacht coitianta. Bíonn tréad dá leanúint. Ní thugtar aird dá laghad ar thuairim ná ar thoil aon duine eile, agus is minic briathra dia éigin luaite mar fhianaise acu. Suíonn lucht tostach ar an gclaí, ag léamh go socair, ag éisteacht go ciúin. An rud nach mbaineann leo, ní bhaineann siad leis. An seanscéal céanna agus meirg air. 

Mar sin fhéin, chuir ár vótaí rúnda deireadh le cuid de na sean-nósanna. Tá dul chun cinn déanta, ach tá go leor fós le déanamh.

Sa lá atá inniu ann, nuair a chinneann bean a sloinne a ligean le sruth ar phósadh di, nuair a chuirtear a sloinne go leataobh nuair nach dtugtar ach sloinne an athar amháin do pháiste, níl an bhean ag sárú ar a saoirse tola. In aon síniú amháin dá hainm, ar theastas an phósta, nó ar theastas na breithe, níl ann ach go bhfuil sí ag cloí le sean-nós.

Mar ar tharla sna neachtlanna, le síniú mar é, tá an-chuid eolais ghinealaigh na mná fágtha ar lár. Níl de dhifear ann sa lá atá inniu ann ach go bhfuil mná an lae inniu ag síniú na gcáipéisí sin go toilteanach. 

**********************************

Craoladh an aiste seo ar an gclár Áistí ón Aer ar Raidió na Gaeltachta ar an 28 Meitheamh, anuraidh, agus arís i Mí na Nollag. Is féidir éisteacht leis an ngearrthóg sin ón gclár anseo. Is é Marcus Mac Conghail, fear ilchumasach cumasach, láithreoir an chláir. 

Na Trí Mhuicín

Ó cuireadh deireadh le srianta An Chovid, bhí an seamlas oscailte arís. Bhí éileamh an-mhór ar mhuiceoil. Tá siad sách ramhar anois, arsa an feirmeoir, le háthas. Baineadh siar as na muicíní óga. D’fhág focla an fheirmeora drochbhlas ina mbéal. Bealach amháin nó bealach eile, bhí uathu an seamlas a sheachaint. Thosaigh siad ag pleanáil. Nuair a tháinig an feirmeoir lena leantóir, d’oscail sé geata an chró. Thapaigh na muicíní a ndeis, agus thug siad na cosa leo isteach sa gcoill.

Bhuail siad le cailín beag le cochaillín dearg uirthi. Stop sí chun cainte leo. Mhol sí dóibh teach a thógáil, mar go raibh mac tíre gránna ag crochadh thart. Aithneoidh sibh é, a dúirt sí, mar ní chaitheann sé masc riamh, agus tá sé de nós aige éadaí ban a chaitheamh.

Níor chaith Muicín a hAon ná Muicín a Dó masc riamh, ach an oiread leis an Mac Tíre. Bhí imní ar Mhuicín a Trí. Ba eisean an t-íochtarán san ál. Tugadh neart aráin agus ime dá shiblíní thar na blianta, ach ní bhfuair sé fhéin faic le hithe, go minic. Bhí sé séacla i gcomparáid leo, mar sin chloígh sé le treoirlínte.  Bhailigh sé leis. Thóg sé teach le bloicíní a d’aimsigh sé caite in aice le fothrach tí. Níor bhac an bheirt eile le teach a thógáil go dtí gur athraigh an aimsir. Thosaigh sé ag gleadhradh báistí. Thóg siad teachín adhmaid ceann tuí, dhá mheadar ó theach Mhuicín a Trí.

Bhí an Mac Tíre stiúgtha leis an ocras. Chuir an boladh breá bracháin a bhí ag teacht ó theach Na Trí Bhéar uisce lena fhiacla. Nuair a tháinig sé ar theach cheann tuí na muicíní, bhreathnaigh sé isteach tríd an bhfuinneog. Muiceoil! Bhuail sé cnag ar an doras. Níor chuala an bheirt istigh tada. Bhí an teilifís casta suas an-ard acu, mar gheall ar thorann na báistí taobh amuigh. Thosaigh an Mac Tíre ag séideadh agus ag séideadh. Thit an teach. Baineadh geit as na muicíní. Rith siad béal dorais. Lig Muicín a Trí isteach iad, ar choinníoll go ndéanfaidís féin-aonrú le chéile thuas staighre.

Bhí imní ar Mhuicín a Trí. Ach, ní faoin gCovid, amháin. Bhí scoilteanna tugtha faoi deara aige, anseo is ansiúd, i mballaí an tí. Bhí siad faighte níos measa ó thosaigh an bháisteach ag titim. Meas tú cén fáth, a smaoinigh sé? Chonaic sé an Mac Tíre trí scoilt mhór amháin acu, agus é ar a bhealach ina dtreo. Rinne an muicín neamhaird den chnagadh ar an doras. Rinne sé neamhaird de shéideadh an Mhic Tíre neamh-mhasctha. Bhí sé fhéin ag caitheamh maisc, nach raibh? Fiú dá dtiocfadh aon fhrídín isteach tríd an scoilt mhór, bhí sé saor ó chontúirt, nach raibh?

Bhí an Mac Tíre ag dul i laige. Is ar éigean a bhí sé in ann anáil a tharraingt. Ocras, meas tú? Ní hea. Bhí sé aisiomptómach. Bhí An Covid ag ionsaí a scamhóga, i ngan fhios dó. Ainneoin a laige, d’éirigh leis teach Na dTrí Mhuicín a leagan gan stró. Céard sa diabhal!?  Chuir sé iontas orthu uilig cé chomh héasca is ar thit an teach. Faraor, bhí na bloicíní míocach agus lochtach, i ngan fhios dóibh. Bhí an drochaimsir dá n-ionsaí.

San áit a mbíonn comharthaí ceiste, bíonn comharthaí.

****************************

Foilsíodh leagan den scéal seo sa Donegal News an mhí seo caite, san fhorlíonadh Súil Thart. Is é Seán Mór Ó Daimhín, Oifigeach Forbartha Gaeilge le Comhairle Contae Dhún na nGall, eagarthóir an fhorlíonaidh.

Cumarsáid

Tá sé cúig bliana déag ó thosaigh mise ag blagáil. Níl a fhios agam cá ndeachaigh an blag miseaine.blogs.ie a thosaigh mé i 2007, ach lean mé orm ón mblag sin ag scríobh blag eile faoin ainm céanna, ar blogspot, i 2009. Ansin, tharla sé seo, agus bhí orm bogadh arís. Táim anseo ó shin, ag rámhaillí liom ó am go chéile. 

Bhí fáth ar leith gur thosaigh mé ag blagáil, mar atá scríofa agam anseo, agus cé nach mbím ag scríobh leis an rialtacht chéanna is a bhínn, is maith liom ardán na blagála. 

Is tríd an mblag a chuir mé aithne ar bhlagálaithe eile, daoine lena ndéanaim cumarsáid go minic, go poiblí agus go pearsanta; an aidhm chéanna againn uilig, feictear dom - an Ghaeilge a choinneáil beo beathach, ar bhealach amháin nó ar bhealach eile. 

Chaith mé súil ar bhlagrolla mo bhlag ar maidin (féach 'Comhbhlagálaithe') agus feicim go bhfuil cuid acu fós ag scríobh go rialta, cuid eile ó am go chéile, agus cuid eile nár scríobh aon cheo le dhá bhliain déag anuas. 

Seans, mar a scríobhadh sna tráchtanna ar mhír Bhreandáin Delap (Blagadóireacht na Gaeilge, R.I.P.) san iris Beo! i 2011, go mbogann daoine go hardáin eile, nó go bhfuil siad le feiceáil ar ardáin eile; nuachtáin, irisí, na meáin agus na meáin shóisialta ina measc. Cibé scéal é, tá cumarsáid i gceist, agus is cumarsáid i nGaeilge í, an chuid is mó den am. 

Nuair a thosaigh mise amach mar bhlagálaí, ní raibh na hardáin Ghaeilge uilig thuasluaite ar fáil. Ní raibh foclóirí-ar-líne, aipeanna i nGaeilge agus a leithéidí, le fáil mar atá sa lá atá inniu ann. Chuir an t-idirlíon go mór lenár gcumas ár dteanga dhúchais a úsáid go rialta agus go héifeachtach, agus fiú mura n-aontaítear le gach a léitear agus a chloistear, tá sórt athbheochan eile 'béal le béal' faighte ag an nGaeilge le blianta beaga anuas, le cúnamh na n-áiseanna agus na n-ardán atá againn anois. 

Tugann an blag seo deis domsa tuairim/scéal/eolas a roinnt, ar mo bhealach fhéin, i m'am fhéin, i nGaeilge. Is maith ann aon ardán a thugann deis don teanga anáil a tharraingt. 

*****************

Mo chuimhne, comhghairdeachas ó chroí leis na daoine sin a chuir a n-anam lena dteanga agus a fuair, faoi dheireadh, cearta teanga do phobal na Gaeilge sa Tuaisceart. Maith sibh!

Foinsí

Nuair a d’fhill mé fhéin agus é fhéin ar Bhun Cranncha, théis dheireadh seachtaine taitneamhach a chaitheamh i gConamara, thugamar faoi deara boladh lofa ar fud an tí. Meas tú, arsa fear an tí, agus fuinneoga á oscailt aige, cé as a bhfuil an boladh sin ag tíocht? 

Bhí an boladh ag fáil níos measa. D’oscail muid doras soirn, doras cuisneora agus doirse chófraí, go bhfeicfeadh muid an raibh aon cheo ag lobhadh iontu, ach ní astu sin a bhí an diabhal boladh ag tíocht.

Bhí an aimsir ag éirí níos teocha. Bhí stuif le tógáil as an gcarr. Thug mise isteach an mála níocháin. Chuir sé fhéin an mála beag dramhaíola isteach sa mbosca bruscair sa gcisteanach. Thug muid faoi deara go raibh boladh i bhfad níos measa taobh amuigh den teach, ná mar a bhí taobh istigh. Sciodar, seans, a bhí á chur amach ar an talamh ag na feirmeoirí áitiúla, a cheap muid.

Thug mé an mála níocháin isteach sa gcúlchistin. Ní raibh dé ná deatach ar chat an tí, Féasóg, ach ba léir dhom go raibh sé thart níos túisce mar bhí leath dá chuid bia ite aige óna mhias. Fágann cara linn bia sa gcúlchistin dó cúpla uair sa ló, nuair a bhíonn muide as baile. Lena chois sin, tá a dhoirsín fhéin aige ag bun an chúldorais. Bíodh muid ann nó as, bíonn fáil ag Féasóg ar theach agus ar thuath, ar thearmann agus ar bheatha.

Bhí fuinneog na cúlchistine ar leathadh, oscailte níos túisce ag fear an tí. Bhí an boladh ag fáil níos measa. Ní aer úr a thagann isteach tríd an bhfuinneog nuair a bhíonn sciodar á scaipeadh, arsa mé fhéin liom fhéin. Dhún mé an fhuinneog, agus bhí mé díreach ar tí na héadaí a chur sa meaisín níocháin nuair a thug mé faoi deara é. 

Bhí sé marbh. Bhí sé ag lobhadh. 

Francach mór a bhí ann. Ceann le ceithre chos. Choinnigh mé an cloigeann. I bhfocla eile, rinne mé an rud, ahem, ceart agus glaoigh mé ar fhear an tí. B'fhéidir gur scairt mé air. Nó, b'fhéidir, ahem, gur béic a bhí ann.  Pé scéal é, ní raibh sé siúd i bhfad ag fáil réidh leis an bhfrancach. Ba ghearr go raibh an boladh ón gcúlchistin imithe. Bhí mise imithe ón gcúlchistin roimhe sin. Chomh luath agus a chonaic mé an francach. Mar a thuigfeá. 

Is minic nach bhfeictear an rud atá soiléir. Is fiú go mór cartadh agus cíoradh mar is ceart a dhéanamh le foinse na fírinne a aimsiú. Níl dochar ar bith san intinn oscailte. 

*********************

Foilsíodh leagan den scéal seo sa Donegal News an mhí seo caite, san fhorlíonadh Súil Thart. Is é Séan Mór Ó Daimhín, Oifigeach Forbartha Gaeilge ag Comhairle Contae Dhún na nGall, eagarthóir an fhorlíonaidh. 

Litreacha

Cheannaigh mé bloc scríbhneoireachta an lá cheana, ceap páipéir A5, ina bhfuil ochtó leathanach línithe; Ruled Writing Pad atá scríofa ar an gclúdach.

Ní raibh bloc scríbhneoireachta sa teach seo le fada, cé go mbínn ag baint úsáide as a leithéidí go rialta, blianta ó shin, sular thosaigh fás rábach na teicneolaíochta. Lena theacht sin, fágadh peannaireacht in áit na leathphingine agus tháinig méarchláir agus ríomhphoist chun cinn. Bhí peann agus pár caite go leataobh.

Ní d’aon turas a stop mé ag scríobh litreacha. De réir mar a bhí na blianta ag dul thart, fuair formhór na ndaoine ar m’aithne ríomhaire nó fón póca, agus seachas litreacha a scríobh, thosaigh siad ag téacsáil nó ag seoladh ríomhphost chugam. Fuair siad freagra uaimse ar an gcaoi chéanna. Bhí ré na peannaireachta thart. Bhí an méarchlár níos sciobtha; níos mire ar go leor bealaí, ach sin scéal eile!

Le scéal gearr a dhéanamh níos faide, rith sé liom ag tús na seachtaine seo go bhfuil daoine fós ann nach mbaineann, nó nach mbainfeadh, úsáid as ríomhairí le ríomhphost a sheoladh; daoine nach mbainfeadh úsáid as fón póca, b’fhéidir, ach amháin le labhairt le duine éigin. An bhfaigheann a leithéidí sin litreacha scríofa níos mó? Thug an smaoineamh sin siar mé ar bhóithrín na smaointe.     

Fadó, fadó, fadó, nuair a bhog mé go Dún na nGall as Conamara, am nach raibh iomrá ar ríomhaire ná ar fhón póca, bhínn ag súil le litreacha rialta a fháil ó mo mhuintir thiar sa mbaile. Bhí mé uaigneach. D’airigh mé uaim iad, go mór. Bhíodh m’athair iontach ag scríobh litreacha, agus scríobh sé chugam, go minic. Bhíodh a chuid litreacha lán le brí, craic agus scéalta; scéalta faoin saol thiar sa mbaile, agus níos déanaí arís, nuair a bhog sé fhéin agus mo mháthair go Meiriceá, scéalta faoin saol thall. Choinnigh mé na litreacha sin. Scríobhadh iad, ina chuid peannaireachta, le grá.

Faraor, níl aon litir faighte agam uaidh, le fada an lá. Fuair sé bás, fiú sula raibh deis ag mo pháistí fhéin aithne a chur air. Nuair a léim na litreacha sin anois, tugann siad sólás dhom. Leagaim mo lámh ar an litir, ar na focla a scríobh seisean lena lámh fhéin. Ag an nóiméad sin, bíonn ceangal agam le m’athair, ceangal nach féidir a fháil ó théacs ná ó ríomhphost.

Tá an bloc scríbhneoireachta ceannaithe. Tá litreacha le scríobh. Tá ceangail de mo chuid fhéin le cruthú agamsa.

*****************

Foilsíodh an scéal seo sa Donegal News an mhí seo caite, san fhorlíonadh Súil Thart. Is é Seán Mór Ó Daimhín, Oifigeach Forbartha Gaeilge ag Comhairle Contae Dhún na nGall, eagarthóir an fhorlíonaidh.